اشاره: بنا به در خواست جمهوری اسلامی ایران، 30 مرداد ماه از سوی سازمان کنفرانس اسلامی به عنوان روز جهانی مسجد نامگذاری شده است که متعاقب آن از این تاریخ یک هفته، هفته تکریم، تجلیل، اعزاز و اکرام مساجد است. 
مسجد قلب جامعه اسلامی است و اصلی ترین پایگاه دین، اخلاق و معنویت و برترین مکان تقویت ایمان و عالی ترین مرکز کسب آگاهی و بصیرت و والاترین کانون احیا و تقویت و اندیشه و فرهنگ ناب اسلامی و زیباترین جایگاه تربیت و پرورش انسان های وارسته و مهمترین مکان گسترش فعالیت های علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی است. 
در این نوشتار سعی کرده ایم به برخی از کارکردهای مسجد اشاره ای کوتاه داشته باشد. 

بهترین و مناسب ترین مکان برای عبادت خدا 
مسجد بهترین و مناسب ترین مکان برای حضور در درگاه الهی و سپاس و شکرگذاری از اوست؛ نخستین مسجد در نظام آفرینش، کعبه و مسجدالحرام است. پیامبر گرامی اسلام (ص) از نخستین روزهایی که دعوت به دین و آیین اسلام را به صورت آشکار در مکه شروع کرد، از مسجدالحرام به عنوان یک پایگاه اساسی بهره گرفتند. 
یکی از کارکردهای عبادی مسجد، سنت اعتکاف است؛ اعتکاف اقامت در مسجد به قصد عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است. 

پایگاه و مرکز فعالیت های سیاسی 
در صدر اسلام، مسجد پایگاه و مرکز تمامی فعالیت های سیاسی جامعه اسلامی، بلکه دارالحکومه آن بوده است؛ کلیه ملاقات های عمومی در زمان پیامبر اکرم (ص) و پس از وی در زمان حلفای نخستین و امام علی (ع) در مسجد انجام می گرفت و حتی نمایندگان خارجی در مسجد به حضور پذیرفته می شدند. 
مسجد همچنین محل بیعت و اعلام برنامه های حکومتی نیز بود. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می نویسد: 
«وقتی مردم هجوم آوردند تا با امام علی (ع) بیعت کنند، آن حضرت امتناع ورزید ولی اصرارها در حدی بود که حضرت چاره ای نداشت، در این مرحله که مشروعیت الهی با مقبولیت عمومی همراه گشته و حجت بر آن حضرت تمام شد، اما حاکمیت را پذیرفت، ولی برای انجام بیعت، فرمود: 
اگر به ناچار قرار است با من بیعت کنید، پس در مسجد! زیرا بیعت در با من نباید به طور مخفی و پنهان باشد، بلکه باید با خواست مسلمانان و در ملاء عام و محل اجتماع مسلمانان انجام گیرد. پس حضرت بلند شدند در حالی که مردم در اطرافش حرکت می کردند، تا داخل مسجد شدند، مردم از هر طرف بر سر حضرت ریختند و با ایشان بیعت کردند.»1
مسجد در صدر اسلام همواره مجلس مشورتی مسلمین در رویدادها نیز بوده است. پیامبر بر اساس دستور قرآن کریم در امور مختلف با کسانی که صلاحیت های لازم را داشتند به مشاوره می پرداختند. 
مسجد همواره در طول تاریخ اسلام مرکز جنبش و حرکتهای اسلامی بوده است و از مسجد تبلیغات اسلامی شروع شده و حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام همواره از این بنای مقدس آغاز شده است. 
حضرت امام خمینی (ره) در این خصوص می فرمایند: 
«این مساجد است که این بساط را درست کرد. این مساجد است که نهضت را درست کرد. در عهد رسول الله (ص) هم و بعد از آن هم تا مدت ها مسجد مرکز اجتماع سیاسی بود، مرکز تجیش جیوش بود.» 2
تاکید بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی بر کارکردهای سیاسی مساجد و استفاده هر چه بیشتر از مساجد و بازگشت آنها به نقشی که در صدر اسلام داشتند، یاران و شاگردان و مردم ایران را بر آن داشت که با افشاگری علیه رژیم طاغوت در مساجد، آتش مبارزات را روز به روز شدید و در نهایت رژیم منحوس پهلوی را سرنگون کنند. 
پس به جرات می توان گفت که پررنگ ترین نقش مساجد در دوران انقلاب اسلامی محور سیاسی بوده است و سخنرانی های روحانیون و دانشگاهیان در مساجد مردم را با ابعاد فساد، ظلم، تبعیض و بی عدالتی ساختار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور آشنا کرد و آنها را برای مبارزه علیه رژیم پهلوی آماده کرد. 
در ادامه برای آنکه بیشتر به اهمیت کارکرد سیاسی مساجد پی ببریم، به بیانات و تاکیدات حضرت امام خمینی (ره) اشاره می کنیم: 
«مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلامی در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید» 3  
«مسجد یک سنگر اسلامی است و محراب محل جنگ است، محل حرب است، این را می خواهند از دست شما بگیرند.» 4
«محراب یعنی مکان حرب، مکان جنگ، هم جنگ با شیطان و هم جنگ با طاغوت، از محرابهای باید جنگ پیدا شود، چنانچه بیشتر از محراب ها پیدا می شد، از مسجدها پیدا می شد، ای ملت! مسجدهایتان را حفظ کنید… تا این نهضت به ثمر برسد.» 5
حضرت امام خمینی (ره) در سخنان خود از مسجد به عنوان رمز پیروزی ملت ایران یاد می کنند: 
«رژیم اسلام این طور است که افرادش از مسجدند، از مسجد نهضت شروع می شد و از مسجد می رفتند به میدان، به میدان جنگ ها، در جمعه ها که خطابه می خواندند یا غیر جمعه که می رفت آن سردارشان منبر وصیت می کرد، از آنجا راهشان می انداخت برای این که بروند مبارزه کنند و یک همچنین روحیه که از مسجد تحقق پیدا می کند، این دیگر نمی ترسد از این که حالا من بروم شاید چه بشود؛ این مسجدی است؛ این الهی است؛ آدم الهی نمی ترسد…» 6

عالی‌ترین پایگاه اجتماعی برای دستیابی به جامعه‌ای اسلامی 
  گذشته از آنکه مسجد به عنوان پایگاه و محل مناسبی برای انجام فرایض الهی محسوب می شود، نقش بسیار سازنده دیگری نیز بر عهده دارد و آن ایجاد بسترهای لازم برای رسیدن به جامعه‌ای اسلامی است. 
  در طول تاریخ اسلام و به ویژه در زمانی که پیامبر(ص) حضور داشتند ایشان علاوه بر اقامه نماز و انجام فرایض دینی، مسائل و مشکلات مردم در سطح شهر را مطرح می کردند و همیشه سعی بر این بوده که این مشکلات کاملا حل شود به این دلیل که ایشان این مسائل را در جامعه اسلامی خیلی حساس می دانستند و طرح آنها را ضروری به شمار می آوردند.

ارتقای فرهنگ دینی در جامعه  
مسجد به عنوان پایگاه مهم و اساسی از دیرباز نقش بسیار مهم و اساسی در راستای ارتقاء فرهنگ دینی در جامعه داشته است.
پیامبر اکرم (ص) در روزهای آغازین هجرت به مدینه منوره، اقدام به ساخت مسجد کرد و مسجد به عنوان دارالحکومه، محل تجمع مردم، پی ریزی سیاستهای کلان جامعه آن زمان، تصمیمات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی مردم در مسجد صورت می گرفت و در واقع مسجد به عنوان محور حرکتهای فرهنگی، اجتماعی و دینی آن دوران محسوب می شد.
شواهد و قراین تاریخی حاکی از آن است که پیامبر و یارانش، قبل و بعد از هجرت، از مسجد برای آموزش و تبلیغ استفاده می نمودند. آن حضرت پس از اعلان عمومی و تبلیغ رسمی دین اسلام، قبل از هجرت به مدینه تا آنجا که امکان داشت، از مسجدالحرام در راستای تبلیغ و ترویج دین و آموزه های اسلامی بهره می گرفتند. پیامبر اکرم (ص) در دورانی نیز، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می آورد و برای آنان قرآن می خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می داد. 
امروزه نیز مسجد جایگاه خود را نیز حفظ کرده و رمز قوام و ماندگاری مساجد با نگاهی فرهنگی دینی بر اساس حضور و وجود روحانیون شکل می گیرد. مساجد نه تنها به عنوان پایگاههایی برای رفع مشکلات مردم حائز اهمیت هستند، بلکه در بسط و گسترش مسائل دینی و فرهنگی جامعه نیز سازنده به شمار می روند.
بنای مساجد بنای تقویت تقوا در جامعه است؛ تقویت تقوا همان ارتقاء سطح دانش و بینش دینی مردم است و در سایه بینش دینی، فرهنگ شکل می گیرد.

حفظ وحدت و همبستگی مسلمانان
مسجد به عنوان یک مرکز اتحاد بین مسلمانان تعریف شده است، یکی از نمونه های بارز آن مسجد الحرام است که نمونه کاملا روشنی از اتحاد بین مسلمانان در زمان پیامبر اعظم(ص) است .
مسجد پایگاه انسجام و یکپارچگی مسلمانان است و نماز جماعت و تشکیل صفوف به هم فشرده نمازگزاران به خوبی بیانگر هماهنگی و انسجامی است که حضور درمسجد فراهم می آورد. در اینجاست که افراد نمازگزار همچون قطره های آب به یکدیگر می پیوندند تا دریایی از اتحاد را به نمایش در آورند. همه در کنار یکدیگر در برابر پروردگار یکتا روبه سوی یک قبله می کنند ولب به حمد و ثنای آن یگانه نازنین می گشایند و هماهنگ با یکدیگر سرود توحید را زمزمه می کنند.
برخی از تصمیم گیریهای مردم در مساجد صورت می گیرد و علاوه بر این مسجد با دارا بودن کارکرد عبادی مسلمانان و انجام مناسک مذهبی فردی و گروهی منجر به تقویت همبستگی مردم می شود. در مکان مقدس است که زن و مرد پیر و جوان می توانند در یک جا حضور پیدا کنند؛ ورود به این مکان مقدس و انجام فرایض الهی به طبقه خاصی اختصاص ندارد و هر کس در هر طبقه ای چون فقیر و غنی می تواند در این مکان حضور یابد و این بزرگترین جلوه از وحدت و همبستگی مسلمانان را در جامعه اسلامی نشان می دهد. 
آری مسجد تنها یک مکان نیست، بلکه سازمانی است بس مهم برای اجتماع مسلمانان و اتحاد، یکپارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی. از این رو هنگامی که مسجد ضرار برای ایجاد تفرقه در صفوف مومنان ساخته شد، خداوند رسولش را فرمود که آن را ویران کند. 

عالی ترین مکان برای درک و کسب خوبی ها 
مسجد یادآور بندگی و کرنش در برابر پیشگاه خداوند متعال است؛ مسجد به معنای جایگاه سجده، اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست. 
مسجد نماد و تجلی عالیترین مکان برای عبودیت، وحدت، ایمان، دستیابی به بهترین دوستان، آشنایی با احکام الهی و چارچوبی برای تبیین مسائل اسلام است. مسجد زیستگاه تربیتی و محلی برای تزکیه و تهذیب اخلاق به شمار می رود؛ مسجد عالی ترین مکان برای تقویت خوبان است چرا که بهترین ره توشه تقوا است و مسجد تقوا را در کنار خدا ترسی و دوری از گناه رواج می دهد.
این مسجد است که زمینه عبادت پرحضور و خاشعانه را برای بندگان خدا فراهم می کند تا آنها در این مکان مقدس، با پرداختن به نماز، ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال انس بگیرند. 
حضور مومنان خداجوی در مسجد، حضوری عاشقانه و برخواسته از محب سرشار آنان نسبت به مسجد است که از یک عشق فطری و نیاز طبیعی سرچشمه می گیرد؛ همچون رفت و آمد پرندگان به آشیانه و پناهگاه خویش. 

اقامه نماز جمعه 
اقامه نماز جمعه یکی از کارکردهای عبادی مسجد است که جنبه سیاسی نیز دارد. برای آنکه بهتر بتواند با کارکرد مسجد در این زمینه بیشتر آشنا شویم، باید به بیانات حضرت امام خمینی (ره) در تبیین اهمیت نماز جمعه اشاره داشته باشیم که می فرمایند: 
«در خطبه نماز جمعه، مقدرات مملکت بیان بشود، مسایل سیاسی که در مملکت جریان پیدا می کند، مسایل اجتماعی که در مملکت باید جریان پیدا می کند، گرفتاری های مسلمانان ها، اختلافات مسلمانان ها در آن خطبه ها باید طرح بشود و رفع بشود.» 7

تربیت صحیح نسل آینده 
مسجد بهترین مکان برای رشد و تربیت انسانی و متعالی نسلهای آینده است؛ برگزاری نماز به عنوان عالیترین جلوه عبودیت در این مکان مقدس، یکی از عوامل بسیار مؤثر در تربیت صحیح نسل آینده است. 
باید توجه داشت که همه انسانها نیاز به تربیت دارند؛ آنها مجهز به یک سلسله غرایز و استعدادها هستند که اگر در بستر دین توسط پشوایان دینی و ساز و کارهای اتصال به وحی به خوبی تربیت نشوند، از بالقوه به بالفعل تبدیل نمی شوند و زمانی انسان مرحله رشد خود را فراتر از فرشتگان و ملائکه طی کرده و به اوج صعود می کند که با مسجد آشنا باشد. 
نماز کلید تربیت است که در مسجد باشکوه هرچه تمامتر برگزار می شود و محل برگزاری نماز جماعت صمیمانه می تواند تبدیل به مرکز رشد تربیت آفرین شود 
همچنین باید گفت که انس با الگوی فضیلت از بهترین راههای تربیت در مساجد است؛ حضور افراد برجسته در مساجد بهترین وسیله برای تربیت نسل نواندیش است .

مکانی برای ساماندهی امور مختلف جامعه
مسجد فضایی برای ساماندهی امور مختلف جامعه ، مساجد مکانهایی برای تربیت افرادی هستند که به دین اسلام متعهد بوده و جامعه را به سوی یک جامعه اسلامی و دینی شایسته سوق می دهند.
مسجد فضایی ارزشمند برای رشد و تعالی مسائل اجتماعی در جامعه است، این مکان در سطح اجتماعی کارکردی بی بدیل را ارائه می دهد؛ در صدر اسلام مساجد، به عنوان محلی برای تجمع مؤمنین در محضر پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع)، بوده که در این تجمع مردم به حل مشکلات و معضلات یکدیگر با حضور امام خود می پرداختند؛ در زمان شکل گیری انقلاب اسلامی تظاهرات از مسجد شکل گرفت و با هدایت صحیح روحانیت و به ویژه ائمه جماعت این انقلاب به رهبری خمینی کبیر به ثمر نشست؛ مساجد در اوایل ظهور انقلاب، پایگاه ترغیب و تحریک مردم برای همکاری و همیاری در زمینه های مختلف بوده است؛ در دوران جنگ و دفاع مقدس مساجد یکی از پایگاه های فعال بودند، مساجد در ثبت نام متقاضیان برای حضور در میدان جنگ موفق عمل کردند ؛ امروزه نیز مساجد برای فعالیت های فرهنگی و آموزشی و فعالیت های سیاسی و نظامی بسیار کارساز و مورد توجه مردم هستند و بسیاری از محل های ثبت نام و اخذ رأی در مساجد تشکیل می شوند. 
بنابراین می توان گفت که مسجد با همواره از حمایت مردمی برخوردار بوده و محلی برای رهنمود بزرگان دین و رشد مردم جامعه اسلامی بوده است و این مکان مقدس کانون همه کارهایی ارزشمند و سازنده بوده است. مساجد هیچگاه کارکرد اجتماعی و دینی خود را از دست نخواهند داد بلکه به واسطه تربیت نیروهای کارآمد و پیشبرد بسیاری از امور اجتماعی، همواره نقش مؤثری در گسترش و ارتقا اجتماع بر عهده دارند .

بهترین مکان برای تکوین افکار عمومی 
مسجد میدان بزرگی برای تبادل افکار و مشاوره در امور مسلمانان است. در تاریخ صدر اسلامی می خوانیم که مسلمان در هر شهری که از سوی سپاهیان اسلام فتح می شد، مسجدی می ساختند، هدف آنها از احداث این بنای مقدس فقط عبادت نبود، بلکه هدف والاتر این بود که مسجد مرکز فرهنگ، اشاعه تمدن و تکوین افکار عمومی صحیح اسلامی باشد. بنابراین مسلمانان هر گاه به مکان جدیدی کوچ می کردند، مسجدی می ساختند، تا مرکز جدیدی برای گردهمایی مومنان باشد.

بهترین مکان برای رسیدگی به مشکلات مومنین 
 مسجد بهترین مکان برای رسیدگی به مشکلات مومنین است؛ مسلمانان با حضور در نمازهای جمعه و جماعت به طور طبیعی از حال و روز یکدیگر آگاه شده و به رفع مشکلات یکدیگر و دیگر مومنین می پردازند. 
امروز در اکثر مساجد با ایجاد صندوق قرض الحسنه ، کارکرد اقتصادی مساجد پررنگ تر شده و بیشتر مشکلات اقتصادی مردم با مراجعه به مسجد برطرف می شود. 
 
پاورقی ها: 
1- شرح نهج البلاغه، ج 11، ص 9 (عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی، قم ) 
2- صحیفه نور، ج 8، ص 60 
3- صحیفه نور، ج 2، ص 485
4- صحیفه نور، ج 13، ص 362
5- صحیفه نور، ج 8، ص 60
6- صحیفه نور، ج 9، ص 89
7- صحیفه نور، ج 4، ص 447

نوشته شده در یکشنبه 89/5/31ساعت 11:34 صبح توسط حمیده بالایی نظرات ( ) |